سؤال هشتم:
چه رابطه ای بین زیارت امام حسین(علیه السلام) و معرفت امام وجود دارد؟
کسب معرفت نسبت به امام، هم امری آسان و هم دشوار است؛ زیرا در نگاه اوّل، شناخت امام مطلبی ساده و ممکن به نظر می رسد، اما با نگاهی عمیق و محقّقانه، معرفت امام مطلبی بسیار دشوار و حتی دست نیافتنی به نظر می رسد. از این رو در روایات اهل بیت: بیان شده که دستیابی به کُنه و حقیقت معرفت امام برای افراد ناممکن است؛ چرا که یکی از جنبه های وجودی امام، جنبه ملکوتی و الهی امام است و عالم ملکوت، حقیقتی دور از فهم خاکیان دارد. امیرالمؤمنین(علیه السلام) به سلمان و ابوذر فرمود: «وَ قُولُوا فِي فَضْلِنَا مَا شِئْتُمْ، فَإِنَّكُمْ لَنْ تَبْلُغُوا مِنْ فَضْلِنَا كُنْهَ مَا جَعَلَهُ اللَّهُ لَنَا، وَ لَا مِعْشَارَ الْعُشْرِ؛[۱] در بارۀ فضیلت و برتریِ ما هر چه مايليد بگویيد، به كُنه فضل ما نخواهيد رسيد، و حتّى يك صَدُمِ آن را نميتوانيد بيان كنيد».
امام رضا(علیه السلام) نیز درباره امام و امامت در مرو خطبه ای خواند و دربارۀ معرفت امام فرمود: «پس چه کسی می تواند به (حقیقت) شناخت امام برسد؟
يا انتخاب امام براى او ممكن باشد؟ دور است، در اين جا خِرَدها گمگشته، خويشتنداري ها بي راهه رفته، و عقلها سرگردان، و ديده ها بى نور، و بزرگان كوچك شده، و حكيمان گمگشته، و خردمندان كوتاه فكر، و خطيبان درمانده، و خردمندان نادان، و شعرا وامانده، و ادیبان ناتوان، و سخندانان درماندهاند كه بتوانند يكى از شؤون و فضائل امام را توصيف كنند، همگى به ناتوانى خودمعترف هستند. چگونه ممكن است تمام اوصاف و حقيقت امام را بيان كرد يا مطلبى از امر امام را فهميد و جايگزينى كه كار او را انجام دهد برايش پيدا كرد؟! ممكن نيست، چگونه و از كجا؟! در صورتى كه او از دستيازان و وصف كنندگان اوج گرفته و مقام ستاره در آسمان را دارد، او كجا و انتخاب بشر؟! او كجا و خرد بشر؟! او كجا و مانندى براى او؟!…».[۲]
امام هادی(علیه السلام) نیز در زیارت جامعه می فرماید: «مَوَالِيَّ لا أُحْصِي ثَنَاءَكُمْ، وَ لَا أَبْلُغُ مِنَ الْمَدْحِ كُنْهَكُمْ، وَ مِنَ الْوَصْفِ قَدْرَكُمْ؛[۳] ای پیشوایان من(صفت کمالیه شما آنقدر است که) ثنای شما را نمی توان شمرد، و به کُنه مدح و توصیف قدر و منزلت شما نمی توان رسید».
امّا در یک نگاه کلّی می توان برای معرفت امام، پنج مرتبه در نظر گرفت که از کمترین حدّ شناخت تا عالی ترین مقامات معرفتی را شامل می شود؛ چرا که معرفت و شناخت، مفهومی کمّیت بردار است؛ به این معنا که شدّت و ضعف و مراتب بی شماری برای معرفت امام قابل تصوّر است، هم چنان که نور یک مفهوم کمّیت بردار بوده و می توان برای آن یک مرتبه ضعیفِ نور، مثل نور شمع، تا مرتبه قویِّ نور، مثلِ نور خورشید را تصور کرد؛ از این رو در باب معرفت امام، کسی که پیرو ایشان است می تواند معرفتی از نقطه نزدیک به صفر تا بی نهایت را کسب کند. این مراتب پنجگانه عبارتند از:
مرتبۀ اوّل: کم ترین حدّ معرفت امام(شناخت حداقلی)؛ مرتبۀ دوم: شناخت مشخصات و صفاتِ امام(شناخت علم و عصمت امام)؛ مرتبۀ سوم: سیره شناسی امام معصوم۶ با هدف پیروی عملی؛ مرتبۀ چهارم: معرفت به مقام نورانیتِ اهل بیت:(شناخت خلقت نوری معصومان)؛ مرتبۀ پنجم: معرفتِ حقّ امام.
یکی از مراتب شناخت امام که بسیار مهم و ضروری است، «معرفتِ حقّ امام» است. در روایات، ادعیه و زیاراتِ معصومین:، بر معرفتِ حق امام یا به تعبیری روشن تر، بر به رسمیت شناختن امامان معصوم: به عنوان حجّت های الهی تأکید شده است: امام صادق(علیه السلام) فرمود: «مَنْ عَرَفَ حَقَّنَا وَ أَحَبَّنَا، فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى؛[۴]هر کس حقّ(و مقامِ) ما را بشناسد و ما را دوست بدارد، به تحقیق خداوند متعال را دوست داشته است». همچنین امام صادق۷ از پدران خویش از امیرالمؤمنین(علیه السلام) در ضمن حدیث مفصلی معروف به اربع مأة،[۵] نقل فرمودند: «سِرَاجُ الْمُؤْمِنِ مَعْرِفَةُ حَقِّنَا؛[۶]چراغِ(راهِ) مؤمن، معرفت و شناختِ حقّ ما (اهل بیت) است». در زیارت جامعه نیز خطاب به اهل بیت: می گوییم: «مُطِيعٌ لَكُمْ، عَارِفٌ بِحَقِّكُمْ، مُقِرٌّ بِفَضْلِكُم؛[۷] من مطیع شما (اهل بیت)، عارف به حقّ شما، و اقرار کننده به فضیلت و برتری شما هستم».
معرفتِ حقّ امام؛ یعنی عقیده داشتن به این که امام معصوم(علیه السلام)از سوی خدا معرّفی شده و امر و نهیِ او الهی و دارای مقام «اِفتراضُ الطّاعَه» است؛ این مقام که در قرآن با عنوان «مُلک عظیم» تعبیر شده است؛[۸] معرفتی است که باید عقیده داشت اطاعت از امام بر همگان واجب است. برای آشنایی بیشتر با «معرفت حقّ امام» به دو روایت زیر توجّه شود:
روایت اوّل
حمزةِ بن حُمران گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود: «يُقْتَلُ حَفَدَتِي بِأَرْضِ خُرَاسَانَ فِي مَدِينَةٍ يُقَالُ لَهَا طُوسُ؛ مَنْ زَارَهُ إِلَيْهَا عَارِفاً بِحَقِّهِ، أَخَذْتُهُ بِيَدِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ، وَ أَدْخَلْتُهُ الْجَنَّةَ، وَ إِنْ كَانَ مِنْ أَهْلِ الْكَبَائِرِ؛ نوۀ من در خراسان در شهرى به نام طوس به قتل مىرسد، هر كس به زيارت او رود و به حقّ او عارف باشد (مقام او را بشناسد)، روز قيامت، من دست او را گرفته داخل بهشتش خواهم كرد، هر چند از اهل گناهان بزرگ باشد». حمزة بن حُمران گويد: عرض كردم: فدايت شوم، عرفان حقّ او چيست؟ فرمود: «يَعْلَمُ أَنَّهُ إِمَامٌ مُفْتَرَضُ الطَّاعَةِ، غَرِيبٌ شَهِيدٌ؛ مَنْ زَارَهُ عَارِفاً بِحَقِّهِ، أَعْطَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَجْرَ سَبْعِينَ شَهِيداً مِمَّنِ اسْتُشْهِدَ بَيْنَ يَدَيْ رَسُولِ اللَّهِ۶ عَلَى حَقِيقَةٍ؛[۹] بداند كه او امام مُفتَرضُ الطّاعه است(يعنى کسی که اطاعتش بر همه واجب باشد)، و بداند كه او غریب و شهيد است، و هر كس با اين شناخت او را زيارت كند، خداوند اجر هفتاد شهيد از شهدائى كه به راستى و حقيقت در پيش روى رسول خدا۶ كشته شدهاند به او عطا خواهد فرمود».[۱۰]
روایت دوم
محمد بن سلیمان از محضر امام جواد(علیه السلام)دربارۀ مردی پرسید که بعد از انجام اعمال حج و درود سلام بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)، به زیارت امیرالمؤمنین(علیه السلام) شرفیاب می شود و او را با معرفت زیارت می کند. راوی حدیث معرفت نسبت به حق امام را این گونه معرّفی میکند: «عَارِفاً بِحَقِّهِ يَعْلَمُ أَنَّهُ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ بَابُهُ الَّذِي يُؤْتَى مِنْهُ؛[۱۱] عرفان به حق امام؛ یعنی علم به این که امام۷حجّت و برهان الهی بر مردم است و درگاه (رحمت) خداوند است که از آن درگاه (به شهر علم و ایمان) وارد می شوند».
پس از بیان تعریف و نقل روایاتِ معرفت حق امام، پنج روایت دیگر نقل می کنیم تا با فضیلت و ثواب زیارت امام حسین(علیه السلام)همراه با شناخت حق ایشان آشنا شوید:[۱۲]
روایت اوّل
عبدالله بن عباس گوید: به محضر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) وارد شدم در حالی که [امام] حسن بر گردن ایشان، و [امام] حسین بر روی پای ایشان بود. هر دو را می بوسید و می فرمود: «خدایا، با هر کس که با این دو دوستی کند، دوست باش و با هر که با این دو دشمنی کند، دشمن باش». سپس فرمود: «ای ابن عباس، گویی او را می بینم در حالی که محاسنش از خونش رنگین شده است؛ صدا می زند، اما جوابی نمی آید، کمک می طلبد، اما کمکی نمی شود». عرض کردم: «ای رسول خدا، چه کسی چنین میکند؟» فرمود: «بد نهادان از امت من؛ آنها را چه شده است؟! خداوند شفاعت مرا به آنان نرساند». سپس فرمود: «ای ابن عباس، هر کس او را با شناختِ حقش زیارت کند، برایش هزار حج و هزار عمره نوشته شود. بدان که هر کس او را زیارت کند، مثل این است که مرا زیارت کرده است و هر کس مرا زیارت کند، همانند کسی است که خدا را زیارت کرده است و حق زائر بر خداوند این است که او را با آتش(جهنم) عذاب نکند».[۱۳]
روایت دوم
بشير دهّان گوید: محضر مبارك امام صادق عليه السّلام عرض كردم: خیلی وقتها زيارت حجّ از من فوت شده، پس در روز عرفه به زيارت قبر امام حسين عليه السّلام مى روم؛ از نظر شما چگونه است؟ حضرت فرمود: «اى بشير، عمل نيك و پسنديدهاى انجام دادهاى؛ هر مؤمن كه در غير روز عيد به زيارت قبر حسين بن على عليهما السّلام برود در حالى كه به حقّ آن حضرت عارف و آگاه باشد، خداوند متعال ثواب بيست حجّ و بيست عمرۀ قبول شده و اجر بيست مرتبه جنگ با دشمنان خدا در معيّت پیامبر مرسل يا امام عادل برايش مىنويسد و كسى كه در روز عيد به زيارت قبر مطهّرش برود، خداوند متعال ثواب صد حج و صد عمره و صد مرتبه جنگ با دشمنان خدا در ركاب پیامبر مرسل يا امام عادل براى او قرار میدهد و كسى كه در روز عرفه با عرفان به حق آن حضرت به زيارت قبر مطهّرش برود، خداوند منّان ثواب هزار حج و هزار عمرۀ مقبول و هزار مرتبه جنگ کردن با دشمنان خدا در ركاب پیامبر مرسل يا امام عادل به او مىدهد».[۱۴]
روایت سوم
حسين بن محمّد قمّى گوید: امام کاظم(علیه السلام)فرمود: «كمترين ثوابى كه به زائر امام حسين عليه السّلام در شطّ فرات مى دهند؛ به شرطى كه عارف به حقّ و حرمت و ولايت آن حضرت باشد، اين است كه خداوند متعال گناهان گذشتۀ دور و نزدیک او را مىآمرزد».[۱۵]
روایت چهارم
صالح النّيلى گويد: امام صادق عليه السّلام فرمود: «كسى كه به زيارت قبر امام حسين عليه السّلام برود و به حق آن حضرت عرفان و آگاهى داشته باشد، مانند كسى است كه سه حج با رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم انجام داده باشد».[۱۶]
روایت پنجم
محمّد بن ابى جرير قمّى گوید: از امام رضا عليه السّلام شنيدم كه به پدرم مى فرمود: كسى كه حضرت حسين بن على عليهما السّلام را زيارت كند در حالى كه به حق آن حضرت عارف و آگاه باشد، از هم صحبتهاى خداوند متعال بالاى عرش خواهد بود»، سپس اين آيه را قرائت فرمود: (إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ * فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ)؛[۱۷] همانا پرهيزكاران در بهشتها و باغها و رودهاى جارى و وسعت زندگى و روشنى دائم خواهند بود. در جايگاهى راستين(جايگاهى در برابر ايمان و عمل راستين، يا تبلور و تجسم يافته از عقايد و كردار راستين) نزد سلطانى با كمال اقتدار.[۱۸]
نکتۀ مهم: بنابراین روایات می توان گفت: هر چه شناخت زائر دربارۀ امام حسین(علیه السلام)بیشتر باشد، ثواب بیشتری برای او نوشته می شود.
منبع :مجید جعفرپور؛دانستنی های اربعین چهارده پرسش و پاسخ معرفتی دربارۀ اربعین؛قم: بیت الأحزان، ۱۴۰۱.
پی نوشتها
[۱]. الکتاب العتیق، محمد علوی، ص۷۴؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۲۶، ۶.
[۲]. «فَمَنْ ذَا الَّذِي يَبْلُغُ مَعْرِفَةَ الْإِمَامِ، أَوْ يُمْكِنُهُ اخْتِيَارُهُ، هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ، ضَلَّتِ الْعُقُولُ، وَ تَاهَتِ الْحُلُومُ، وَ حَارَتِ الْأَلْبَابُ، وَ خَسَأَتِ الْعُيُونُ، وَ تَصَاغَرَتِ الْعُظَمَاءُ، وَ تَحَيَّرَتِ الْحُكَمَاءُ، وَ تَقَاصَرَتِ الْحُلَمَاء،ُ وَ حَصِرَتِ الْخُطَبَاءُ، وَ جَهِلَتِ الْأَلِبَّاءُ، وَ كَلَّتِ الشُّعَرَاءُ، وَ عَجَزَتِ الْأُدَبَاءُ، وَ عَيِيَتِ الْبُلَغَاءُ عَنْ وَصْفِ شَأْنٍ مِنْ شَأْنِهِ، أَوْ فَضِيلَةٍ مِنْ فَضَائِلِهِ، وَ أَقَرَّتْ بِالْعَجْزِ وَ التَّقْصِيرِ، وَ كَيْفَ يُوصَفُ بِكُلِّهِ، أَوْ يُنْعَتُ بِكُنْهِهِ، أَوْ يُفْهَمُ شَيْءٌ مِنْ أَمْرِهِ، أَوْ يُوجَدُ مَنْ يَقُومُ مَقَامَهُ، وَ يُغْنِي غِنَاهُ، لَا كَيْفَ وَ أَنَّى؟ وَ هُوَ بِحَيْثُ النَّجْمُ مِنْ يَدِ الْمُتَنَاوِلِينَ، وَ وَصْفِ الْوَاصِفِينَ، فَأَيْنَ الِاخْتِيَارُ مِنْ هَذَا؟ وَ أَيْنَ الْعُقُولُ عَنْ هَذَا؟ وَ أَيْنَ يُوجَدُ مِثْلُ هَذَا؟…؛(کافی، شیخ کلینی، ج۱، ص۲۰۱، بَابٌ نَادِرٌ جَامِعٌ فِي فَضْلِ الْإِمَامِ وَ صِفَاتِهِ، ح۱).
[۳]. عیون اخبار الرضا(علیه السلام)، شیخ صدوق، ج۲، ص۲۷۶؛ تهذیب، شیخ طوسی، ج۶، ص۹۹؛ المزار الکبیر، ابن مشهدی، ص۵۳۲.
[۴]. کافی، شیخ کلینی، ج۸، ص۱۲۹؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۷۵، ص۲۲۶.
[۵]. أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ۷ عَلَّمَ أَصْحَابَهُ فِي مَجْلِسٍ وَاحِدٍ أَرْبَعَمِائَةِ بَابٍ مِمَّا يُصْلِحُ لِلْمُسْلِمِ فِي دِينِهِ وَ دُنْيَاهُ؛ همانا امیرالمرمنین۷ در یک مجلس به اصحاب خویش، چهارصد باب(یا اصل) یاد داد از آنچه دین و دنیای مسلمان اصلاح می شود(خصال، شیخ صدوق، ج۲، ص۶۱۱).
[۶]. همان، ص۶۳۳؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۱۰، ص۱۱۱.
[۷]. المزار الکبیر، ابن مشهدی، ص۵۳۰؛ زاد المعاد – مفتاح الجنان، علامه مجلسی، ص۲۹۹.
[۸]. اشاره به آیه(أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلىَ مَا ءَاتَئهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ فَقَدْ ءَاتَيْنَا ءَالَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالحِكْمَةَ وَ ءَاتَيْنَاهُم مُّلْكا عَظِيمًا)(سوره نساء، آیه ۵۴). ابوبصیر گوید: امام باقر۷ذیل این آیه فرمود:«الطَّاعَةَ الْمَفْرُوضَةَ؛ همان واجب بودن اطاعت ايشان است»(بصائرالدرجات، صفّار، ج۱، ص۳۵، باب۱۷، ح۲).
[۹]. مَن لا يَحضُرُهُ الفَقيه، شیخ صدوق، ج۲، ص۵۸۴، ح۳۱۹۰.
[۱۰]. امام رضا(علیه السلام) درباره شهادت، غربت و ثواب زیارت خود، این چنین فرمودند: «وَ اللَّهِ مَا مِنَّا إِلَّا مَقْتُولٌ شَهِيدٌ، فَقِيلَ لَهُ فَمَنْ يَقْتُلُكَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ؟ قَالَ: شَرُّ خَلْقِ اللَّهِ فِي زَمَانِي يَقْتُلُنِي بِالسَّمِّ، ثُمَّ يَدْفِنُنِي فِي دَارٍ مُضَيَّقَةٍ وَ بِلادِ غُرْبَةٍ؛ أَلَا فَمَنْ زَارَنِي فِي غُرْبَتِي، كَتَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ أَجْرَ مِائَةِ أَلْفِ شَهِيدٍ، وَ مِائَةِ أَلْفِ صِدِّيقٍ، وَ مِائَةِ أَلْفِ حَاجٍّ وَ مُعْتَمِرٍ، وَ مِائَةِ أَلْفِ مُجَاهِدٍ، وَ حُشِرَ فِي زُمْرَتِنَا، وَ جُعِلَ فِي الدَّرَجَاتِ الْعُلَى مِنَ الْجَنَّةِ رَفِيقَنَا؛[۱۰] به خدا قسم هيچ يك از ما (اهل بیت) نيستيم مگر آنكه كشته شويم و به شهادت برسیم. پس به امام عرض كردند: ای فرزند رسول خدا، چه کسی تو را شهید می کند؟ فرمود: بدترين خلق خدا در زمان من، مرا به زهر شهيد مي كند، پس از آن مرا در خانه خالى و سرزمین غربت دفن مي كنند؛ آگاه باشيد! هر كه مرا در غربت زيارت كند، خداوند متعال براى او بنويسد اجر صد هزار شهيد و صد هزار صديق و راستگو و صد هزار حجكننده و عمرهكننده و صد هزار جهادكننده و او را در زمره ما محشور گرداند و او را در بهشت، رفيقِ ما در درجات بلند قرار دهد»(من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج۲، ص۵۸۵، ح۳۱۹۲).
[۱۱]. عیون اخبار الرضا(علیه السلام)، شیخ صدوق، ج۲، ص۲۵۸؛ مصباح المتهجّد، شیخ طوسی، ج۲، ص۸۲۰.
[۱۲]. مرحوم ابن قولوَیه در کتاب خود، هفده حدیث دربارۀ فضیلت و ثواب زیارت امام حسین(علیه السلام)همراه با شناخت حق ایشان آورده است(رک: کامل الزیارات، باب۵۴، ص۱۳۸-۱۴۱).
[۱۳] . کفایةُ الأثر، خزّاز رازی، ص۱۷؛ وسائلُ الشیعة، شیخ حُرّ عامِلی، ج۱۴، ص۴۵۲؛ بحارالأنوار، علامه مجلسی، ج۳۶، ص۲۸۶.
[۱۴] . کامل الزیارات، ابن قولویه، باب۷۰، ص۱۶۹، ح۱.
[۱۵] . همان، باب۵۴، ص۱۳۸، ح۳.
[۱۶] . همان، ص۱۴۰، ح۱۶.
[۱۷] . سوره قمر، آیات۵۴-۵۵.
[۱۸] . کامل الزیارات، ابن قولویه، باب۵۴، ص۱۴۱، ح۱۷.
